حسابرسی به اعمال در آخرت و دنیا توسط خود انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

اقْرَأ کِتَابَکَ کَفَى‏ بِنَفْسِک‏ الْیَوْمَ عَلَیْکَ‏ حَسِیباً (إسراء/14)

ترجمه: «نامه‏ ات را بخوان؛ کافى است که امروز خودت حسابرس خود باشى.»

1. تقریبا تمام تفاسیر شیعی در ذیل این آیه از حضرت صادق )ع( نقل کرده اند که ایشان فرمود: ( در قیامت) تمام اعمال و آنچه از بنده نوشته شده است به یاد او می آورند بطوری که فرد تصور می کند همین الآن این اعمال را انجام داده است و لذا بنده در آن روز می گوید: «یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ- لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها» (کهف/49) اى واى بر ما این چه کتابی است که اعمال کوچک و بزرگ ما را سر موئى فرو نگذاشته جز آنکه همه را احصاء کرده است‏. (تفسیر العیاشى،ج‏2، 284)
2. در روز قیامت خداوند انسان را برای حسابرسی بر اعمال خود مامور می کند و این حسابرسی را هم کافی می داند. سوال:

 الف) چرا در آخرت حسابرسی به خود انسان سپرده می شود؟ 

ب) چرا همان انسان در دنیا حسابرس خوبی برای اعمال خود نیست؟

ج) آیا می شود کاری کرد که انسان در همین دنیا حسابرس خوب و کافی بر خود باشد؟

3. جواب سوال اول: پاسخ های مختلفی به این سوال داده شده است. اولین پاسخ عدل است. حسن بصری گفته خداوند حسابرسی را به خود انسان سپرد چون عادل است.  حسن گوید: اى پسر آدم، چقدر خداوند نسبت به تو منصف و عادل است که ترا حسابگر اعمال خودت قرار داده است‏. (مجمع البیان ج 27 ) مرحوم طبرسی در مجمع البیان این مطلب را اینگونه توضیح می دهد: "علت اینکه انسان را براى حسابگرى اعمال خود کافى دانسته، این است که: چون انسان در روز قیامت، اعمال خود را بنگرد که ثبت شده و توجه کند که سزاى کردار خود را بطور عادلانه، بدون کم و زیاد، مى‏بیند، اعتقاد پیدا مى‏کند و از روى خضوع و تضرع، بدرگاه خدا اعتراف مى‏کند و هیچ راهى براى انکار او باقى نمى‏ماند. آن روز براى اهل محشر ثابت مى‏شود که کسى ظلم نمى‏بیند" و لذا چنین قاضی در دنیا هم باشد قطعا از اینکه پرونده شخصی را در اختیار خودش قرار دهد باکی نخواهد داشت. البته علامه طباطبایی توضیحی دقیق تر ارائه می دهند و معتقدند نامه اعمال و حکم الهی در باره آنها یکی هستند و خداوند حکمی اعتباری در قیامت صادر نمی کند یعنی اعمال انسان دو چهره دارد چهره ملکی و دنیایی و چهره ملکوتی و آخرتی که از هم تفکیک پذیر نیست فقط در دنیا چشم انسان از دیدن چهره ملکوتی اعمالش بسته است. و می گویند: "این آیه دلالت مى‏کند بر اینکه حجت کتاب مذکور حجتى است قاطع به طورى که خواننده آن هیچ تردیدى در آن نمى‏کند، هر چند که خواننده خود گنهکار باشد، و چطور چنین نباشد و حال آنکه در کتاب به جاى خط و نقش، خود عمل دیده مى‏شود و پاداش و کیفر هم خود عمل است، هم چنان که فرموده‏" لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ"(تحریم/7) (المیزان ج 13 ص 76) لذا انسان قضاوتی نمی بیند که جای اعتراض باشد خود اعمال خود را در دو چهره می بیند نمازش چهرای بهشتی و دروغش چهره ای جهنمی دارد که البته برای ما خیلی قابل فهم نیست.                                        دومین پاسخ بیداری در آخرت است خلاصه انسان وقتی می میرد تازه بیدار می شود و حقایق را بالاتر از ادراک با چشم خود می بیند. در چنین شرایطی سپردن حسابرسی به خود انسان عجیب نیست. دلیل قضاوت های غیر عادلانه ما خواب غفلتی است که گرفتارش هستیم در همین دنیا اگر انسان بداند شرایط تغییر کرده و هر دروغی برملاست دیگر اراده دروغ را از دست می دهد. دروغ تا زمانی کاربرد دارد که ماهیتش مستور باشد وقتی پوشیده نباشد کاربرد ندارد.                                                                                                                  سومین دلیل اینکه علامه شعرانی معتقد است اگر همان شرایط آخرت در دنیا هم فراهم باشد قضاوت انسان دقیق خواهد بود و مثالی می زند و می گوید انسانهایی که در این دنیا تا جان کندن رفته اند و تجربه مرگ دارند می گویند یک لحظه تمام اعمالمان از بچگی تا مرگ جلو چشممان آمد و همه را در یک آن در ذهنمان مرور کردیم. پس یک ویژگی و شرایطی خاص است که تمام از یاد رفته ها هم به خاطر انسان می آید و آنگاه آنها را با نامه اعمال خود مقایسه می کند و قضاوتی درست می کند یا اگر بخواهیم به عنوان دلیلی ذکر کنیم باید بگوییم علم یافتن و اشراف دقیق نسبت به داده ها باعث قضاوتی دقیق است. البته این پاسخ قابل نقد است زیرا گاهی قضاوت های غیر عادلانه با وجود اطلاعات و علم دقیق در این دنیا اتفاق می افتد. ولی شرایط قیامت اگر حاکم بشود شاید سخن علامه شعرانی نیز قابل قبول باشد.
4. جواب سوال دوم از توضیحات سوال اول پیداست. ما به خود ظلم می کنیم و نمی خواهیم قضاوتی درست و عادلانه از خود داشته باشیم. ما در این دنیا نمی خواهیم شرایط آخرت حاکم باشد از بیداری گریزانیم از اعمال خود فراری هستیم و ... ما در قضاوت نسبت به اعمال خود، خودمان را فریب می دهیم  هر روز تلاش می کنیم برخی از اعمال بسیار بد خود را به فراموشی بسپاریم برخی از خطاهایمان را خیلی کوچک بشماریم و... ثانیا خود در خواب غفلتیم و حتی مرگی که یقین داریم شترش جلو در هر خانه ای خواهد نشست را در باره خود عملا منکریم و گویا برای همسایه است و برای ما نیست. روایت "موتوا قبل ان تموتوا  یعنی بمیرید قبل از آنکه میرانده شوید" بیانگر آن است که می شود انسان در همین دنیا شرایط آخرت را برای خود فراهم کند اگر بخواهد ولی اکثرا ما خود نمی خواهیم.
5. و در پاسخ به سوال سوم باید گفت: تنها راهکار روایتی است که اهل بیت فرموده اند که: حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا یعنی مراقبه و محاسبه بی رحمانه روزانه از اعمال خودمان کنیم قبل از اینکه روز قیامت و رسیدگی به اعمال شروع شود. اگر از ابتدای سن تکلیف دفتری داشتیم که اعمالمان را روزانه در آن می نوشتیم الآن دفتر ما خیلی متفاوت از نامه اعمال ما نبود بلکه نامه اعمالمان را امیدوارانه تر می دیدیم چون خداوند به ملائکه خود فرموده است برخی گناهان بندگانش را ننویسند.